رکن الدین صاین

رُکْنُ‌الدّینِ صایِن، وزیر سلطان ابوسعید بهادر خان ایلخانی (حک‍ 717-736 ق/ 1318-1335 م).
نسب رکن‌الدین صاین (از ساین مغولی به معنی نیکو) را از فسا دانسته‌اند، اما ظاهراً خودش در نخجوان اقامت داشته است. او از نوادگان ضیاء‌الملک محمد بن مودود پسوی (فسوی)، عارض‌الجیش (شمارکنندۀ سپاه) محمد خوارزمشاه بود (حافظ ابرو، 162؛ خواندمیر، دستور ... ، 323؛ عبدالرزاق، 90-91؛ بویل، 409؛ نیز نک‍ : شریک، 172). باتوجه‌به منابعی که در دست است، رکن‌الدین صاین نخست عهده‌دار امور دیوانی بود و پس از آن به کمک جدش در شمار ملازمان چوپانِ امیرالامرا درآمد و به‌تدریج ترقی کرد تا اینکه به منصب نایبی رسید (حافظ ابرو، خواندمیر، عبدالرزاق، همانجاها؛ اشپولر، 104). در 724 ق/1324 م پس از وفات وزیر خواجه تاج‌الدین علیشاه گیلانی، پشتیبان بزرگ امیر چوپان، سلطان ابوسعید در نظر داشت یکی از پسران تاج‌الدین علیشاه را به وزارت منصوب کند، اما میان پسران وی اختلاف افتاد (خواندمیر، همان، 322؛ عبدالرزاق، همانجا؛ اوزون‌چارشیلی، 609-610)؛ سرانجام به کمک امیر چوپان، رکن‌الدین صاین به وزارت رسید و نصرت‌الدین عادل لقب یافت (حافظ ابرو، 161-162؛ خواندمیر، حبیب ... ، 3/ 209).
بااین‌همه، رکن‌الدین به‌زودی به سخن‌چینی و انتقاد از ولی‌نعمت خود، امیر چوپان، نزد سلطان پرداخت (حمدالله، 616-617؛ بویل، 410). همچنین به‌سبب رقابت با دمشق خواجه، پسر چوپان، والی آذربایجان و عراقین که در دربار نفوذ داشت، به سعایت از او نیز پرداخت. استیلا و بدرفتاریهای دمشق خواجه و نیز رابطۀ پنهان او با یکی از زنان حرم، ابوسعید را برآشفته بود (حمدالله، 618؛ حافظ ابرو، 166، 168-169؛ شبانکاره‌ای، 280، 281؛ بویل، همانجا؛ اشپولر، 104-105).
در اواخر زمستان 725 ق/1325 م، امیر چوپان با اجازۀ ابوسعید، از بغداد به مقابله با جغتاییان رفت که خراسان را تهدید می‌کردند و کسانی چون صاین وزیر را که از توطئۀ او بیمناک بود، با خود همراه کرد (حافظ ابرو، 166- 168). در غیاب صاین وزیر، رشتۀ کارها همه به دست دمشق خواجه افتاد که درعمل «امیر و وزیر، بلکه پادشاه و سلطان» بود (همو، 168-170؛ عبدالرزاق، 97؛ حمدالله، 617- 618).
از سوی دیگر، دل‌بستگی سلطان جوان ابوسعید بهادر به دختر امیر چوپان، بغداد خاتون، که همسر شیخ حسن جلایر بود، و مخالفت چوپان با این ماجرا، نظر سلطان را نسبت به چوپان و پسرش به‌تدریج دگرگون می‌ساخت؛ چه، مطابق یاسای چنگیزی و سنت مغولی «خاتونی که پادشاه را پسند افتد، تورۀ (قانون) ایشان آن است که همسرش به طیب نفس، ترک او بگوید و به حرم پادشاه بفرستد» (حافظ ابرو، 163؛ عبدالرزاق، 92-93؛ میرخواند، 5/966؛ اوزون‌چارشیلی، 610). درنتیجه، چوپان بغداد خاتون را به قره‌باغ فرستاد و سلطان ابوسعید کینۀ چوپان را به دل گرفت (حافظ ابرو، 163-164).
به‌سبب بدرفتاریهای دمشق خواجه، سعایتهای رکن‌الدین و عشق شدید ابوسعید به بغداد خاتون، او فرمان قتل دمشق خواجه را صادر کرد. پس از آنکه در 726 ق/1326 م خبر کشته‌شدن دمشق خواجه به چوپان رسید، وی که این امر را نتیجۀ سخن‌چینی رکن‌الدین صاین می‌دانست و به همین سبب او را با خود به خراسان همراه کرده بود، دستور قتلش را صادر کرد (حمدالله، 618؛ میرخواند، 5/ 968؛ عبدالرزاق، 97؛ حافظ ابرو، 169-170؛ فصیح، 3/37؛ ابن‌بطوطه، 229).
دورۀ وزارت رکن‌الدین صاین کوتاه بود و در کار وزارت توفیق چندانی نیافت و بناهایی که به همت این وزیر در این مدت کوتاه ساخته شده بود، موجب شهرتش گردید (اشپولر، 104).

مآخذ

ابن‌بطوطه، رحلة، بیروت، دارصادر؛ حافظ ابرو، عبدالله، ذیل جامع‌التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350 ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1333 ش؛ همو، دستور ‌الوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317 ش؛ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع ‌الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363 ش؛ شریک امین، شمیس، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول، تهران، 1357 ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1372 ش؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، 1339-1340 ش؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، تهران، 1372 ش؛ نیز:

Boyle, J. A., «Dynastic and Political History of the Īl-Khāns», The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. id., Cambridge, 1968; Spuler, B., Die Mongolen in Iran, Leiden, 1985; Uzunçarṣılı, İ. H., «Emir Çoban Soldoz ve Demirtaṣ», Belleten, Ankara, 1967, vol. XXXI, no. 124.

شیوا جعفری